Miejsca związane z Żydami w Palance
W Litwie nie ma miasta ani miasteczka bez śladów kultury żydowskiej, najczęściej w postaci starych cmentarzy i synagog. W 1487 r. w Palandze działało żydowskie bractwo pogrzebowe Hevra Kadiša, co pozwala twierdzić, że Żydzi mieszkali w Palandze już w XV w. W XVII w. Żydzi stanowili już znaczną część społeczności wsi i swoją pracą starali się przekształcić małą wioskę w kwitnące miasteczko.
W 1693 r., kiedy Żydzi w Palangos otrzymali prawa miejskie i mogli nabywać działki, budować domy, zajmować się handlem, było ich tu 10. W Palangos mieszkało wówczas tylko 43 osoby. Sto lat później, w 1794 roku, spośród 69 mieszkańców miasta 17 było Żydami.
Według danych z 1817 roku w Palangos stało 80 gospodarstw, z czego 30 należało do Żydów. W tym czasie (w Starej i Nowej Palangos) mieszkało 688 osób. Wśród nich 439 (219 mężczyzn i 220 kobiet) było Żydami niepodlegającymi jurysdykcji majątku Palangi, płacącymi majątkowi podatek za działki. Do gminy żydowskiej należała szkoła, łaźnia i cmentarz.
W 1869 r. w Palance mieszkało 979 Żydów (476 mężczyzn i 503 kobiety). Żydzi zajmowali się tradycyjnymi zawodami: handlem, rzemiosłem, byli właścicielami karczem. W drugiej połowie XIX wieku liczba ludności żydowskiej wzrosła (w 1881 r. spośród 1618 mieszkańców 1121 stanowili Żydzi), ponieważ w Palandze powstały zakłady przetwórstwa bursztynu (należące do Żydów), w których pracowali głównie robotnicy żydowscy. W 1902 r. zbudowano synagogę z czerwonych cegieł. Kolejna, mniejsza synagoga została zbudowana około 50 metrów od dużej synagogi (synagogi nie zachowały się do dziś). W 1936 r. Eta Gutmanienė zbudowała pierwszą elektrownię przy ulicy J. Basanavičiaus. W 1938 r. w Palandze wybuchł wielki pożar, który zniszczył całą dzielnicę żydowską.
W 1941 r., po napaści Niemiec na Związek Radziecki, w Palandze rozpoczęły się masowe mordy Żydów. W wyniku holokaustu, który miał miejsce 27 czerwca i 12 października, zginęło ponad 400 członków społeczności żydowskiej w Palangos. W ten sposób zakończyła się trwająca ponad 500 lat historia nieodłącznej części społeczności miasta Palangos.
1. Stary cmentarz żydowski w Palangos (I)
Stary cmentarz żydowski w Palangos znajdował się na skraju parku hrabiów Tiškevičius, obok wejścia. Miejsce to obecnie nazywa się Jaunimo kalneliu (Wzgórze Młodzieży). Na cmentarzu nie chowano już od 1892 r. (przed rozpoczęciem budowy parku Tiškevičius). Znaleziono tu warstwy sięgające ponad 200 lat. Na podstawie analogii przypuszcza się, że nagrobki zdobiły wizerunki miasta Jerozolimy i świątyń, tablice Dekalogu, znaki zodiaku oraz wyciągnięte ręce w geście błogosławieństwa.
2. Stary cmentarz żydowski w Palędzie (II)
Po pożarze, który spustoszył Palangę w 1830 r., stare księgi pogrzebowe zostały zniszczone (najstarsze księgi bractwa pogrzebowego pochodzą z 1487 r.). Od 1831 r. rozpoczęto rejestrowanie pochówków na nowym cmentarzu żydowskim na obrzeżach miasta (około 300 m na wschód od wzgórza Naglio). Na cmentarzu zachowało się 10 granitowych i betonowych nagrobków różnej wielkości z wyrytymi napisami w alfabecie hebrajskim. 4 września 2008 r. cmentarz został wpisany do rejestru dóbr kultury Republiki Litewskiej (unikalny kod obiektu – 32235).
3. Pomnik ku pamięci Żydów
27 czerwca 1941 r. w południowej części parku Birutės w Palandze, na wydmach za wzgórzem Birutės, rozstrzelano 111 Żydów i osób innych narodowości, oskarżonych o wspieranie reżimu sowieckiego. Według badań historycznych przeprowadzonych przez Centrum Badań nad Ludobójstwem i Ruch Oporu Ludności Litwy, wśród zamordowanych było 95 członków społeczności żydowskiej gminy Palanga (93 mężczyzn i 2 kobiety) oraz 16 osób innych narodowości, w większości Litwinów. W 1989 r. w symbolicznym miejscu, w celu upamiętnienia ofiar masakry, wzniesiono pomnik – ogromny granitowy kamień. Według długoletnich mieszkańców Palangi, prawdziwe miejsce masakry znajduje się kilkaset metrów dalej – na terenie willi „Auska”.
4. Miejsce pochówku Żydów na cmentarzu cywilnym w Palędzie
W 1958 r. na cmentarzu cywilnym w Palędzie przeniesiono szczątki 111 Żydów i osób innych narodowości rozstrzelanych 27 czerwca 1941 r. w południowej części parku Birutės w Palędzie. Decyzję tę podjął ówczesny Komitet Wykonawczy Rady Deputowanych Ludzi Pracy miasta Palangi w Litwie, kierując się postanowieniem Rady Ministrów Litwy nr 610. Miejsce pochówku znajduje się w zachodniej części cmentarza, niedaleko głównego wejścia od strony ulicy Vytauto.
5. Miejsce masowej zbrodni na Żydach w Palangos i grób
12 października 1941 r. w lesie Kunigiškių zamordowano około 200-300 kobiet i dzieci z gminy żydowskiej w Palangos, które od 26 czerwca 1941 r. były więzione w małym getcie w miejscowości Valteriškės. Miejsce masakry i miejsce pochówku znajduje się 1,1 km na wschód od drogi Liepojos plento (A13 – droga krajowa). 18 czerwca 2015 r. miejsce masakry i miejsce pochówku zostały wpisane do rejestru dóbr kultury Republiki Litewskiej (unikalny kod obiektu – 10992).
Broszurę „Miejsca pamięci Żydów w Palangos” można znaleźć tutaj.
Więcej informacji: Jolanta Mažrimė, starszy specjalista Wydziału Kultury Urzędu Miasta Palangi, e-mail: jolanta.mazrime@palanga.lt, tel. +370 460 34156.
